Hoe verwerking werkt leren we niet op school. Toch hebben de meeste mensen er wel een beeld van. Of kent iedereen wel een zin of cliché die wordt gebruikt als iemand rouwt. 'Je moet het een plekje geven', 'je moet door de pijn heen', 'huilen is goed', 'gooi die boosheid er maar uit'. Herken je ze? 

We hebben meestal een vaag beeld van hoe verwerking werkt. Dat het op een bepaalde manier verloopt, wat gezond zou zijn en wat niet. Of iemand erin blijft hangen of juist - heel raar - geen emoties lijkt te hebben. Ook denken veel mensen nog dat je bij verwerking door verschillende fasen heen gaat. Maar dit is een achterhaalde denkwijze.

Het geeft houvast als je denkt dat je weet hoe het werkt. En dan is het des te verwarrender als het jou overkomt en het niet zo blijkt te werken. De beelden en aannames over het proces kunnen je dan in de weg zitten. Bovendien krijg je soms te maken met een omgeving die gebruik maakt van zinnen die niets betekenen, maar alleen een echo zijn van wat we denken te weten over rouw en verlies. Ze bieden geen troost.

Levend verlies

Nog verwarrender is het om slechtziend of blind te worden en geen enkel houvast te hebben aan wat je denkt te weten over rouwverwerking. Er zijn namelijk geen rouwrituelen bij het verlies van je gezichtsvermogen. Hoe neem je afscheid van niet meer kunnen lezen of autorijden? En ook de rouwliteratuur gaat voornamelijk over verlies aan de dood. Dit is echter nauwelijks te vergelijken met het verliezen van je gezichtsvermogen, je gezondheid of van het vermogen om te kunnen lopen.

Ik heb vaak over mezelf gedacht dat ik abnormaal was in hoe ik reageerde op mijn langzaam blind worden. Het leek niet op wat ik dacht te weten over rouw en verlies. Ik dacht dat ik niet goed verwerkte. Zelfs van enkele hulpverleners kreeg ik ooit te horen dat ik 'het kennelijk nog niet geaccepteerd had'. Met andere woorden: pas als je het geaccepteerd hebt, ben je er. Dan ben je klaar.  Wat je dan precies moet accepteren, en hoe dat dan werkt, daar hebben de meeste mensen geen flauw benul van. En ik had dat ook niet. Nu weet ik dat deze bewering niet klopt. 'En zo zijn die algemene beelden en collectieve opvattingen over rouw en verwerking vaak meer een rookgordijn. Vooral bij levend verlies, als je gehandicapt of chronisch ziek wordt, bieden deze beelden en opvattingen geen houvast of troost. Ze veroorzaken meer onbegrip en veroordeling van wat niet past in het algemeen bekende beeld over rouw en verwerking.

Rouwsluiers

Prof. dr. Jan van den Bout introduceerde het begrip rouwsluiers. Hiermee bedoelt hij beelden en overtuigingen die het zicht op de werkelijkheid vertroebelen. Zo is het algemene idee dat je na een bepaalde tijd je verlies moet hebben verwerkt en geaccepteerd een versluiering van de complexe werkelijkheid van verwerken. Het is lastig te begrijpen dat ieder verwerkingsproces zo persoonlijk is als een vingerafdruk. Niemand kan je vertellen hoe het moet of hoort. Niet bij verlies en rouw aan de dood en niet bij levend verlies.

Ook ik dacht dat huilen niet meer kan na een bepaalde periode, zeker niet als het verlies al wat langer geleden is. En de gedachte dat het verwerken een keer klaar moet zijn, kan veroorzaken dat je jezelf gaat bestempelen als abnormaal als het maar niet klaar voelt, het steeds weer de kop opsteekt. Ik hoor nog regelmatig een innerlijk stemmetje dat mijn tranen veroordeelt. Na zoveel jaren moet dat toch wel over zijn…? Ook al begrijp ik dat het zo niet werkt. Gelukkig weet ik nu dat het stemmetje niet meer dan een versluiering is van wat er echt an de hand is. Zodra ik merk dat ik gevoelens veroordeel in mezelf, weet ik nu dat ik iets aan het wegduwen of bedekken ben. 

Hoe versluiering werkt

Het is een algemeen menselijke neiging om pijn en verdriet zo min mogelijk te willen ervaren. We hebben allerlei onbewuste manieren om emotionele pijn te vermijden of negeren. Een heel sterke methode is ervan overtuigd zijn dat jou niet dat hele erge overkomt. Blind worden overkomt alleen anderen. Die overtuiging heeft mij heel lang overeind gehouden, terwijl ik langzaam blind werd. Ontkennen dat het mij overkwam hield de pijn op afstand. Dit mechanisme is heel sterk en vaak ook nogal onbewust. Door zo de werkelijkheid niet te laten doordringen kon ik blijven doorgaan alsof er weinig aan de hand was, tot het echt niet meer ging. De gedachte dat het mij niet overkwam was eigenlijk een tak die ik vasthield boven een ravijn waarin ik onherroepelijk ging vallen. Het blokkeerde daarmee ook lange tijd dat ik verwerkte en rouwde. Dat ik losliet en viel.

Ik hield ook vast aan het beeld dat ik er heel stoer mee omging. Door me sterk te houden probeerde ik net zo goed de pijn niet te voelen. Met een stoere buitenkant legde ik eveneens een sluier over rouwverwerking. Eenzelfde mechanisme is het als je denkt dat het goed is je te richten op de zonnige kant van het leven. Somber zijn zou niet goed zijn. Nog zo’n rouwsluier die de verwerking tegenhoudt. Je bent je je er ook niet van bewust dat je je eigen verwerking bemoeilijkt door er zo over te denken of mee om te gaan. Want dat is zo. Zolang je de rouw niet ziet, de gevoelens van pijn en verdriet niet toelaat, omdat ze versluierd zijn, loopt de verwerking moeizaam. Wat weer effect heeft op je gemoedstoestand en op het kunnen vinden van een nieuwe invulling van je leven met een handicap of chronische ziekte.